Tur Crop Virus: तूर हे महाराष्ट्रातील प्रमुख डाळवर्गीय पीक आहे, परंतु ‘वांझ’ (Sterility Mosaic Virus) रोगामुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या नुकसानीला सामोरे जावे लागते. हा विषाणूजन्य रोग एरिओफाइड कोळी (Eriophyid Mite) मुळे पसरतो, ज्यामुळे तुरीच्या झाडांची वाढ खुंटते आणि 95-100% पर्यंत उत्पादन घटते. हा रोग आणि त्याला कारणीभूत कोळी नियंत्रित करण्यासाठी योग्य उपाययोजना वेळीच करणे गरजेचे आहे. चला, या रोगाची लक्षणे, कोळीचे जीवनचक्र आणि नियंत्रणाच्या पद्धती जाणून घेऊया.
वांझ रोगाचे कारण आणि प्रसार
‘पीजन पी स्टरिलिटी मोझॅक व्हायरस’ (PSMV) मुळे होणारा वांझ रोग तुरीच्या उत्पादकतेवर गंभीर परिणाम करतो. हा विषाणू एरिओफाइड कोळीमुळे पसरतो, जो इतका सूक्ष्म आहे की उघड्या डोळ्यांनी दिसत नाही. हे कोळी पानांचा रस शोषतात आणि रोगग्रस्त झाडांमधील विषाणू निरोगी झाडांपर्यंत पोहोचवतात. एका झाडावर पाच कोळी असतील, तर 100% पिकावर रोगाचा प्रसार होऊ शकतो. वाऱ्यामुळे हे कोळी 500 मीटरपर्यंत पसरतात, ज्यामुळे रोगाचा वेग वाढतो. 25-30°C तापमान आणि जास्त आर्द्रता यामुळे रोगाचा प्रादुर्भाव वाढतो.
Soybean with AI: सोयाबीन शेती ‘स्मार्ट’ झाली, AI प्रकल्प शेतकऱ्यांसाठी ठरणार गेमचेंजर वाचा सविस्तर
एरिओफाइड कोळीची ओळख आणि जीवनचक्र
एरिओफाइड कोळीचा आकार 0.15-0.20 मिमी असतो, आणि त्यांचे शरीर पांढरट ते फिकट पिवळसर, नळीसारखे लांबट असते. इतर कोळ्यांप्रमाणे यांना चार ऐवजी फक्त दोन पायांच्या जोड्या असतात. हे कोळी तुरीच्या पानांच्या खालच्या बाजूस, कोवळ्या फांद्या आणि फुलांजवळ राहतात. त्यांचे जीवनचक्र तीन अवस्थांमध्ये पूर्ण होते:
- अंडी: मादी कोळी कोवळ्या पानांवर किंवा फुलांजवळ पारदर्शक/पांढरट अंडी घालते, जी नंतर फिकट पिवळी होतात. अंडी 1-2 दिवसांत उबतात. एक मादी 15-25 अंडी घालते.
- पिल्ले: पिल्ले अवस्था प्रोटोनिंफ आणि ड्युटोनिंफ अशा दोन उप-अवस्थांमध्ये 4-5 दिवसांत पूर्ण होते. ही पिल्ले पानांचा रस शोषतात.
- प्रौढ: प्रौढ कोळी सूक्ष्मदर्शकाखाली दोन पायांच्या जोड्यांसह दिसतात. त्यांचा जीवनक्रम सुमारे 14 दिवसांचा असतो.
वांझ रोगाची लक्षणे
- झाडांची वाढ खुंटते, पाने लहान आणि आकुंचित होतात.
- पानांवर तेलकट पिवळे डाग दिसतात, नंतर पाने पिवळी पडतात.
- झाडांना अनेक फुटवे फुटतात, परंतु फुलोरा आणि शेंगा येत नाहीत.
- शेंगांमध्ये दाणे लहान राहतात किंवा बिलकुल भरत नाहीत, ज्यामुळे उत्पादनात मोठी घट होते.
नियंत्रण उपाय
- प्रतिबंधात्मक उपाय:
- रोगास बळी न पडणाऱ्या तूर वाणांची लागवड करा, जसे की ICPL-87119 (आशा) किंवा BDN-711.
- मागील हंगामातील तुरीचे अवशेष आणि खोडवा शेतातून काढून नष्ट करा.
- रोगग्रस्त झाडे दिसताच उपटून जाळून टाका, जेणेकरून रोगाचा प्रसार थांबेल.
- रासायनिक नियंत्रण:
रोगाची लक्षणे दिसताच खालील कीटकनाशकांची फवारणी करा (प्रति लिटर पाणी):- डायकोफॉल (18.5 EC) – 2 मि.लि.
- फेनाक्झाक्वीन (10 EC) – 1 मि.लि.
- पाण्यात मिसळणारे गंधक (80 WP) – 2.5 ग्रॅम.
टीप: हे कीटकनाशक ॲग्रेस्को शिफारशीत असून, लेबल क्लेम नसले तरी तुरीवरील कोळी नियंत्रणासाठी मंजूर आहेत.
- सांस्कृतिक पद्धती:
- पिकाची फेरपालट करा आणि तूर लागवडीपूर्वी शेत स्वच्छ ठेवा.
- जास्त ओलावा टाळण्यासाठी पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन करा.
- नियमित पिकाचे निरीक्षण करा आणि कोळीचा प्रादुर्भाव दिसताच त्वरित उपाययोजना करा.
शेतकऱ्यांसाठी टिप्स
- पुणे APMC मधील तुरीचे बाजारभाव (₹8,000-₹9,500/क्विंटल, ऑगस्ट 2025) पाहता, रोगमुक्त पीक घेऊन उत्पन्न वाढवणे शक्य आहे. शेतकऱ्यांनी लागवडीपूर्वी रोगप्रतिबंधक वाण आणि बियाण्यांवर लक्ष केंद्रित करावे.
- कोळीचा प्रादुर्भाव टाळण्यासाठी लागवडीच्या वेळी (जून-जुलै) हवामानाचा अंदाज घ्या आणि रिमझिम पावसाचे कालावधी टाळा.
