Herbal Processing Business: सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील कुडाळ तालुक्यातील वर्दे गावात धोंडू माणगावकर यांनी सुगंधी आणि औषधी वनस्पतींपासून तेल आणि पावडर निर्मितीचा अनोखा उद्योग उभारला आहे. लखनऊ येथील सेंट्रल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिसिनल अँड ऑटोमॅटिक प्लांट्स (CIMAP) च्या प्रशिक्षणातून मिळालेले ज्ञान आणि कष्टाच्या जोरावर त्यांनी स्थानिक शेतकऱ्यांसाठी रोजगाराच्या संधी निर्माण केल्या. ‘वैश्विक प्रकृती’ या ब्रँडने त्यांच्या उत्पादनांना राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मान मिळवून दिला आहे.
वर्दे गाव ओरोस-भडगाव मार्गावर आहे, जिथे भात हे मुख्य पीक आहे, तर काजू आणि उन्हाळी पिके जसे कुळीथ, भुईमूग आणि भाजीपाला यांची लागवडही होते. गावातून वाहणारी पीठढवळ नदी एप्रिलपर्यंत पाण्याचा पुरवठा करते. धोंडू माणगावकर यांचे शिक्षण मुंबईत झाले, जिथे त्यांनी पदवीनंतर व्यवसाय सुरू केला. मात्र, गावाशी असलेली नाळ आणि नावीन्याची आवड यामुळे त्यांनी वनौषधींवर आधारित उद्योगाची वाट धरली.
उद्योगाची सुरुवात आणि आव्हाने
धोंडू यांना वनौषधी आणि सेंद्रिय शेतीची आवड मुंबईत अभियंता मित्राच्या गोशाळेतील चर्चेतून निर्माण झाली. 2019 मध्ये त्यांनी लखनऊ येथील CIMAP चा ऑनलाइन अभ्यासक्रम पूर्ण केला आणि प्रत्यक्ष प्रशिक्षणही घेतले. 2020 मध्ये कोविड संकटात गावी परतल्यानंतर त्यांनी स्थानिक रोजगार निर्मितीचा विचार केला. शेवग्याच्या पानांच्या पावडर निर्मितीसाठी 1,500 झाडांची लागवड केली, पण कोकणातील पावसामुळे हा प्रयोग अयशस्वी ठरला. त्यानंतर लेमनग्रास लागवडीचा प्रयत्न केला, पण व्यापाऱ्याने खरेदीची हमी न पाळल्याने कापणी केलेले लेमनग्रास शेतात खत म्हणून कुजवावे लागले. या अपयशांनी खचून न जाता त्यांनी नव्या हिमतीने लेमनग्रास तेल आणि वनौषधी पावडर निर्मितीचा निर्णय घेतला.
प्रक्रिया उद्योगाची वैशिष्ट्ये
- यंत्रसामग्री आणि अनुदान: HDFC बँकेने 8 लाखांचे कर्ज दिले, तर पंतप्रधान सूक्ष्म अन्न प्रक्रिया उद्योग योजनेतून 35% अनुदान मिळाले. डिस्टिलेशन युनिट, निर्मिती ते पॅकिंगपर्यंतच्या यंत्रांचा समावेश आहे.
- प्रक्रिया युनिट्स: घराजवळ 300 चौरस फूट आणि गावात 6,000 चौरस फूट अशी दोन युनिट्स.
- उत्पादने: अश्वगंधा, शतावरी, हरडा, बाळ हरडा, अर्जुन, शेवगा, तुळस, बेहडा, हळद, काळी हळद, आवळा, रिठा, शिकेकाई, ब्राह्मी, त्रिफळा अशा 15 प्रकारच्या पावडरी आणि लेमनग्रास, वाळा, हळद यांच्यापासून तेल.
- कच्चा माल: 6 एकरांत लेमनग्रास, हळद, सिट्रोनेला, इन्सुलिन प्लँट, वाळा, ब्राह्मी यांची लागवड. सावंतवाडी, वेंगुर्ला, कणकवली येथील शेतकऱ्यांकडूनही कच्चा माल खरेदी.
- उत्पादन क्षमता: दरवर्षी 15 टन लेमनग्रासवर प्रक्रिया, प्रति टन 8.5-10 लिटर तेल. प्रत्येकी 2 टन वनस्पतींपासून पावडर निर्मिती.
- बाजारपेठ आणि उलाढाल: ‘वैश्विक प्रकृती’ ब्रँडद्वारे मुंबई, दिल्लीतील तीन कंपन्यांना पुरवठा. ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म्स आणि ग्लोबल कोकण महोत्सवात विक्री. पावडरीच्या किमती 300-550 रुपये प्रति किलो. वार्षिक उलाढाल 22 लाख रुपये.
स्थानिक शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन
धोंडू यांनी स्थानिक शेतकऱ्यांना लेमनग्रास लागवडीसाठी प्रोत्साहित केले आहे. त्यांना कच्च्या मालाच्या खरेदीची हमी दिली जाते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळते. यामुळे गावात रोजगाराच्या संधीही वाढल्या आहेत.
मदत आणि पाठबळ
धोंडू यांना वडील बाबाजी, आई विजया, भाऊ सचिन, बहीण गीतांजली आणि पत्नी संजीवनी यांचे पाठबळ मिळाले. CIMAP चे डॉ. आश्विन ननावरे यांचे तांत्रिक मार्गदर्शन, प्रकल्प जिल्हा अधिकारी अरिता तेंडुलकर आणि ग्रामस्थांचे सहकार्य यामुळे हा उद्योग यशस्वी झाला.
शेतकऱ्यांसाठी टिप: लेमनग्रास आणि वनौषधी लागवडीसाठी CIMAP च्या प्रशिक्षणाचा लाभ घ्या. स्थानिक बँक आणि सरकारी योजनांचे अनुदान मिळवण्यासाठी अर्ज करा.
